A situazión d’a Plana de Uesca como punto d’alcuentro d’as estribazions pirinencas con a planura que s’extiende enta a val de l’Ebro ha imprentau a esta comarca un carácter de tierra de fusión de culturas e modos de vida a lo largo d’a suya istoria; con a Reconquista en o sieglo XI, l’anterior división de culturas dio paso a una larga convivenzia, pero conservando os matizes culturals que condizionan o entorno natural e cheografico d’os lugars.


 

Imos a fer una gambada por o tiempo por os vestichios que puede visitar en este territorio:

PREISTORIA. En o territorio d’a Plana de Uesca b’ha constanzia de presenzia umana dende o Paleolitico. Estos primers pobladors deixoron a lo largo d’a Preistoria multiples muestras d’os suyos progresos tecnolochicos e d’os cambios en as suyas creyenzias e mentalidaz. Importans chazimientos arqueolochicos han aportau numbrosos exemplos d’a cultura material. Belunas d’as más destacadas e sobresaliens pueden visitar-se en o Museu Istorico Provinzial de Uesca, do se i fa una interpretazión didactica e secuenzial d’esta evoluzión umana a traviés de materials liticos, ferramientas de ueso e cuerna, piezas metalicas e trastes zeramicos. Pero tamién sobre o territorio podemos visitar singulars manifestazions d’os suyos ritos funerarios. Fa 4.000 años (arredol d’o 2.000 a.C.) se levantoron monimentos megaliticos en distintos puntos d’a sierra, como o dolmen d’A Piatra en Belsué u d’O Palomar en Nozito.

A ROMANIZAZIÓN entra en a Plana en o sieglo III a.C. L’arribada de Roma provocó, entre atros efectos, un impulso definitivo a o prozeso d’urbanizazión. A Bolskan ibera esdeviene a Osca romana, importán munizipio d’a Ispania Ziterior. A ziudat cuña moneda, se dota de soberbias infraestructuras (murallas, templos, teatro…), permite o floreximiento de villae en o suyo entorno como Baxocuesta en a carretera d’Apiés u mesmo impulsa a construzión d’inchenios e arquitecturas que garantizen l’abastezimiento d’agua a os suyos abitans e campos de cautivo con canalizazions e acueductos como o vestichio conservau en Quizena.
Manimemos, son as calzadas uno d’os elementos más distintivos e estratechicos pa o prozeso de romanizazión. Grazias a o suyo rete de calzadas, as lechions pueden desplazar-se con achilidat, o territorio s’articula e se dinamiza o comerzio. Tota a foya s’alcuentra travesada por rutas que transitan de norte a sud e d’este a ueste quedando bel trampo como o que pertenex a la vía Osca-Ilerda que se conserva en la localidat de Pertusa, un punto neuralchico en o enretau de comunicazions romanas a o norte d’Ebro.

En a EPOCA MEDIEVAL as sierras d’o norte desempeñoron un importán papel de buega entre cristianos e arabes, os primers zircunscritos a la zona montañosa e os segundos dominando a fértil planura sud. Estas sierras fuen aproveitadas pa la construzión de castiellos defensivos e talayas de vichilanzia en aquels tiempos d’abanze d’o Reino d’Aragón dende o suyo orichen en o entorno de Chaca e San Chuan d’a Peña enta o sud e l’este.

Este patrimonio ROMANICO DE TIPO MILITAR ha deixau en a Plana buenacosa d’exemplos, como o castiello de Marcuello –en Linars de Marcuello–, o castiello de Lobarre, o castiello d’Ordax –en Nueno– e a torre de Santolaria. Fuera d’a linia montañosa, o castiello de Montaragón, en Quizena, fue dezisivo pa la reconquista d’a Uesca musulmana, franqueadas as suyas murallas arabes en 1096 por o rei aragonés Pietro I; atras fortalezas d’esta epoca son o castiello d’Almudébar e o de Novals, en o cobaxo d’a comarca, asinas como a muralla d’Antillón, elemento defensivo d’a localidat.
Malas que deixoron de cumplir a funzión militar, os castiellos yeran ocupaus por órdens relichiosas pa articular a repoblazión e l’adoctrinamiento d’os enclaus reconquistaus a o dogma cristiano, chunto con os monesterios de nueva creazión.

D’este ROMÁNICO DE TIPO RELICHIOSO a Plana de Uesca ye rica en elementos a descubrir, destacando-ne los d’o castiello de Lobarre, que ufre o contraste entre os caracters d’o romanico lombardo d’o rezinto inizial e o romanico chaqués posterior. Tamién o castiello-abadía de Monteragón cobertó una comunidat de monches, estando por un largo periodo que superó a Edat Media una asaber qué rica abadía que articuló territorios, biens e poblazión en un amplo rayo.
D’atra man son zitas ineludibles con este patrimonio romanico a ilesia de Santiago, en Agüero, inconcluso proyecto d’o que iba a estar una derivazión d’o monesterio de San Chuan d’a Peña. Tamién a ilesia de San Pietro o Viello, en Uesca, que pertenexió a un monesterio benedictino edificau sobre una anterior ilesia mozarabe. Conserva a suya fermosa claustra, do s’ubre o segundo e zaguero Panteón de Reis de tot o territorio aragonés; i descansan as restas d’Alifonso I o Batallero e Ramiro II o Monche, autor d’a sangrosa Campana de Uesca e taute d’a Corona d’Aragón en casar a suya filla con o conde de Barzelona Ramón Berenguer IV.

O románico ye sin duda o estilo artistico predominán en a Plana de Uesca, an podrá descubrir atros interesans exemplars en as ilesias parroquials de buen numbro de localidaz, si bien enriquidas en epocas posteriors. D’atra man, en a ziudat de Uesca s’alcuentra o más destacau elemento d’o ROMANICO ZIVIL d’a Plana: se trata d’as dependenzias d’o Palazio d’os Reis d’Aragón, que actualmén forman part d’o conchunto d’o Museu de Uesca –Provinzial d’Arqueolochía e Bellas Artes–, e que suposan uno d’os más destacaus elementos de romanico zivil d’a Plana, que de vez cubillan a lugubre Sala d’a Campana.

En l’atro costau, a CULTURA ARABE tamién ha deixau a suya impronta en a Plana de Uesca. Asinas, antimás d’a propia muralla d’a capital, datada en o sieglo IX, bi ha interesans exemplos de ruinas de fortalezas arabes como as ruinas d’o castiello d’Os Muros, en Ayerbe, u o de Tan Wa Man, en l’alto d’o Salto de Roldán. En o cobaxo d’a comarca, o castiello arabe de Pirazés –tamién conoxiu como Piedra d’o Mediodía– ye o millor exponén d’esta mena de fortalezas que aproveitaban zinglos en puestos estratechicos pa la edificazión escusando-se recursos.

En 1172 fue fundau o monesterio ZISTERZENCO de Nuestra Siñora de Gloria, en Casbas d’as Monchas. Este zentro monastico s’ha manteniu activo baxo o dogma ora et labora dende os suyos prinzipios dica esta zaguera decada.

O tiempo sigue abanzando, e con o naximiento d’as ziudaz surchen nuevas formas de convivenzia, una nueva conzepzión d’a vida e d’a soziedat, nuevos estilos arquitectonicos e artisticos. I plega o GOTICO, con o mayor exponén en a Seu de Uesca.
En a suya factura actual, fue iniziada en o sieglo XIII e por diferens zircunstanzias no podió estar acabada dica o sieglo XVI. En o suyo diafano interior destaca sin duda o suyo Retablo Mayor, obra mayestra d’a escultura renazentista feita en alabastro en o sieglo XVI por Damián Forment. Muitas atras obras de arte se despliegan a os dos costaus d’o templo. En un lateral, aproveitando l’anterior Sala Capitular e l’antiga Claustra, se i ha abilitau o Museu Diozesano, que conserva numbrosas obras d’arte relichioso d’a diózesis, entre los que destaca o Retablo de l’Abadía de Montaragón.

  • Atalaya Medieval. Santa Eulalia La Mayor
  • Castillo De Loarre
  • Castillo De Montearagón. Quicena
  • DOLMEN BELSUê
  • Ruta Del Gótico Lineal. Parroquial De Arbaniés

 

Tiempos modernos… e dica ue.

En tiempos d’o RENAXIMIENTO, son numbrosas as expresions escultoricas e pictoricas manifestadas a traviés de RETABLOS, podendo-se almirar-ne muitos en o Museu Diozesano de Uesca. Per atro lau, a Colechiata de Boleya, d’o sieglo XVI ye, sin duda, o monimento más siñalero d’esta epoca. O suyo luminoso interior contien interesans obras, destacando-ne o Retablo Mayor, espectacular conchunto de mazonería e esculturas que acullen vinte tablas pintadas a o temple con influenzia flamenca e d’o Quattrocento italiano, realizau a finals d’o sieglo XV por o Mayestro de Boleya. En a epoca renazentista se desenrolla a construzión zivil, de casas d’a ziudat –ue conzellos– e casas solariegas. Buens exemplos d’este estilo renazentista aragonés son o Conzello de Uesca; l’antigo Conzello de Lobarre; o Palazio d’os Urriés, d’Ayerbe; o Palazio Villahermosa, a Casa Oña e a Casa Claver, en Uesca, asinas como numbrosos exemplars ixemenaus por a cheografía d’a Plana de Uesca, toz con a tipolochía de ladrillo a la vista, galería d’arcos en o cobalto e destacau rafe, tot en un conchunto caracterizau por l’armoniosa simetría.

Tamién caracterizan pa fin d’o sieglo XVI as numbrosas torres alzadas exentas u sobre as ilesias, constituindo os puntos más sinyalers d’os nuestros lugars. Asinas, cal destacar-ne, las d’Aguas, Loporzano, Angüés e Pertusa, esta zaguera d’estilo herreriano que o interior alberga una cripta romanica. Algunas d’estas torres fuen construidas baxo estetica MUDÉCHAR, como las d’Alcalá de Gurrea, Montmesa e Nueno, que represienta o exemplar d’este estilo artistico más septentrional.

En tiempos más zercanos, d’o BARROCO fan raya en a ziudat de Uesca a Basilica de San Lorién e a ilesia de Santo Domingo e San Martín. En a mesma capital, o edifizio d’o Museu Provinzial, construiu para cubillar as aulas d’a Universidat de Uesca, ye un referén zivil d’a epoca.

Más adebán, entre os SIEGLOS XIX e XX se desenrollan cuantos estilos arquitectonicos; d’una man, l’arquitectura istorizista, d’imitazión d’estilos anteriors en construzions nuevas, ye espezialmén visible en Uesca: colechio de Santa Ana, delegazión de Fazienda, edifizio de Correus, teatro Olimpia. Tamién Uesca cuenta con o Casino (1901), o millor exponén d’o Modernismo en este territorio, asinas como con buens ejemplars d’obra zivil d’estilo razionalista e actual. En este apartau d’arte contemporanio, en a suya vertién escultorica, e dentro d’o programa Arte e Naturaleza, chestionau en a provinzia dende o CDAN –Zentro d’Arte e Naturaleza– de Uesca, dos interesans manifestazions s’alcuentran ubicadas en os enclaus naturals d’a Plana: o zerro de Piracés e a chopera de Belsué. A naturaleza eterna, eszenario de l’arte actual.

Una vegada más, a Plana de Uesca ye fusión e diversidat.

  • Casino. Huesca
  • Colegiata De Bolea
  • HuescaSDomingo
  • La Campana De Huesca. Ayuntamiento De Huesca
  • Pintura De Saura. Techo De La Diputación Provincial. Huesca

 

turismo militar

A Guerra Zivil española plantó o fren de batalla por un largo periodo de tiempo sobre o eszenario d’a Plana de Uesca, dando lugar a o establimiento d’un extenso e diverso catalogo d’INFRAESTRUCTURAS e EQUIPAMIENTOS MILITARS. Os dos bandos cavoron trincheras, excavoron refuchios soterranios, construyoron búnkers, casamatas, polvorins u refuchios antiaérios.

En Sietemo e Tiez s’ha conservau e siñalizau alguno d’os más completos sistemas de trincheras republicanos, puestos an que combatioron ilustres intelectuals europeus integraus en as Brigadas Internazionals como George Orwell, Willy Brandt u John Cornford. Tamién en Puilatos (Gurrea de Galligo) se conserva una urdimen de trincheras e refuchios soterranios, en este caso conzebius por o bando franquista.

Cal destacar tamién o conchunto d’elementos que se pueden visitar en a localidat de Vizién, que exerzió como zentro de mando d’as fuerza anarquistas en a zona. En este lugar d’a Plana de Uesca se conservan pintadas de casas requisadas, refuchios antiaérios, un polvorín e una cueva de transmisions excavadas en roca u l’adaptazión e utilizazión pa uso militar que se fazió d’un imponén pozo de chelo.

  • Polvorín Vicién
  • Trincheras La Sarda 02
  • Trincheras La Sarda 03
  • Trincheras. Tierz1
  • Trincheras
  • TrincherasTierz2
  • Trincheras 01

 

cultura popular: elementos etnográficos

A Plana de Uesca cuenta con interesans manifestazions de patrimonio etnolochico e simbolico directamén vinculadas a o medio natural, que muestran a intima relazión de l’ombre con o suyo entorno.
Por un costau, un amplo conchunto de POZOS DE CHELO E NIEU, utilizaus pa almagazenar o chelo u a nieu d’o ibierno pa la suya posterior utilizazión en epoca estival; entre els destacan los de Vizién, Almudébar, Salillas, Casbas d’as Monchas e Nueno.
Por atro costau, a busca de l’agua de manantíos soterranios que ranca d’epoca medieval e tien impronta arabe, estando os millors exemplos de POZOS–FUEN os d’Albero Alto, Pirazés, Antillón, Blecua, Ola, Velillas e Angüés.

As BODEGAS SOTERRANIAS, excavadas en os pueyos d’o nuclios de poblazión, son o terzer grupo d’elementos d’a nuestra cultura popular, d’orichen antigo. Son espezialmén numbrosas en as localidaz d’Almudébar, Alcalá de Gurrea, Puiboleya, Bespén, Blecua u Antillón.
Actualmén continúan en a suya mayor part activas pa uso domestico privau. O Zentro d’Interpretazión d’a vit, as bodegas e o vino, d’Almudévar, nos azerca a este tipo de patrimonio popular.

Amás, a meyo camín entre cultura, etnolochía e simbolismo, s’alcuentra a ruta d’as PIEDRAS FECUNDADERAS, vinculadas a rituals de fecundidat d’orichen remoto, peñas treballadas por a man de l’ombre dando-lis formas d’aparato reproductor convertindo-las asinas en “templos sagrados de fecundidat” do acudirían mullers e ombres con problemas d’ixa indole. Esta ruta s’alcuentra en o sector sudeste d’a Plana, en as localidaz de Pirazés, Ayera, Fañanars, Ibieca, Sesa, Tramazet e Velillas.

  • Pozo De Hielo. Salillas
  • Pozo Fuente. Albero Alto
  • Pozo Hielo
  • PozoFuentesPiraces

mapa localidades

 

Pa visitar:

 

Consulta aquí os orarios e contactos actualizaus d’os elementos patrimonials ubiertos d’ibierno 2017-2018

     >> ORARIOS MONIMENTOS E MUSEUS UESCA ZIUDAT

     >> ORARIOS MONIMENTOS E MUSEUS LUGARS D’A PLANA